پلیس هنگکنگ روز شنبه چهارم ژوئن مصادف با ۱۴ خرداد ماه، انبوهی از نیروهای امنیتی را به نزدیک پارک ویکتوریا فرستاد تا جلوی گردهمایی مردم برای یادبود قربانیان قتلعام سال ۱۹۸۹ در میدان تیانآنمن چین را بگیرد.
زمینهای فوتبال و بسکتبال پارک که باید امروز مملو از جمعیت میبود، خالی است و صدها پلیس، برخی با سگ، در این منطقه گشت میزنند.
برگزاری مراسم عمومی یادبود معترضان در چین مجاز نیست و حالا مقامات هنگکنگ در تلاشاند تا یاد و خاطره قربانیان اعتراضات میدان تیانآنمن را از ذهن مردم هنگکنگ نیز محو کنند.
بر اساس محدودیتهای فعلی کوویدـ۱۹ در هنگکنگ، هشت نفر اجازه دارند در فضای بسته دور هم جمع شوند اما در فضای آزاد، تنها تجمع چهار نفر مجاز است.
در تایپه، پایتخت تایوان، صدها نفر برای بزرگداشت سالگرد یادبود معترضان جانباخته در میدان تیانآنمن، گرد هم آمدند.
تسای اینگون، رییس جمهوری تایوان، کشوری که سایه تهدید چین بر سر آن هر روز سنگینتر میشود، با هشدار درباره حذف «نظاممند» خاطره جمعی چهارم ژوئن در هنگکنگ هشدار داد و تأکید کرد که نیروهای سرکوبگر نمیتوانند خاطره مردم را پاک کنند.
اینگون گفت در زمانی که دموکراسی تحت تهدید قرار دارد و خودکامگی در جهان ریشه میدواند، باید از ارزشهای دموکراتیک پاسداری کرد.
دانشجویان هنگکنگی اما از چندین روز پیش مجسمههای کوچک «الهه دموکراسی» را که سال ۲۰۲۱ از محوطه دانشگاه هنگکنگ برچیده شد، در گوشه و کنار محیط دانشگاه پنهان کردهاند تا یاد و خاطره قربانیان قیام تیانآنمن را زنده نگه دارند.
تصویر تیانآنمن در چشم هنگکنگ
تیانآنمن، دههها نماد آزادی بر خاکی متعلق به جمهوری خلق چین بود. هر سال چهارم ژوئن، چه هوا آفتابی بود و چه بارانی، دهها هزار نفر به پارک ویکتوریا در هنگکنگ سرازیر میشدند تا یاد و خاطره قتلعام سال ۱۹۸۹ میدان تیانآنمن را گرامی بدارند.
روزگاری حال و هوای این روز در هنگکنگ مبارزهطلبانه و در عین حال محزون بود. سخنرانان مراسم یادبود از حزب کمونیست چین میخواستند مسئولیت سرکوب خونینی را بپذیرند که جان صدها و بلکه هزاران معترض را در جریان اعتراضات آن روز سرنوشتساز در میدان تیانآنمن پکن در سال ۱۹۸۹ گرفت. معترضانی که دموکراسیخواه بودند و دستشان خالی از سلاح بود.
هر ساله در هنگکنگ در ساعت ۲۰ (هشت شب به وقت محلی)، پارک ویکتوریا به دریایی از موج افراد شمع در دست مبدل میشد که سوگند میخورند هرگز آنچه را بر سر قربانیان تیانآنمن آمد، به فراموشی نسپارند.
امسال اما این شمعها در پارک افروخته نشد. شمعهایی که چشم جهان نظارهگر افروخته شدن آنها برای محک زدن هنگکنگ و آرزوها، آمال و رابطه آن با چین و دنیا بود.
روشن نشدن شمعها در پارک، خواست خود مردم هنگکنگ نبود. بنا بر گزارشها، بسیاری در خفا و خانه، به یاد قربانیان، شمعی افروختند.
خاموش ماندن شمعها خواست مقامهای چینی بود که همواره تمام تلاششان را به کار بستهاند تا خاطره کشتار میدان تیانآنمن از بین برود.
سانسور گزارشهای جدید، حذف مطالب مرتبط بر روی اینترنت، دستگیری و ناچار کردن سازماندهندگان اعتراضات به گریز و تن دادن به تبعید، نظارت بر بازماندگان قربانیان و ...، از جمله اقدامات چین برای محو خاطره آن کشتار خونین است.
در نتیجه این اقدامات، نسل جدید چین آنچنان بار آمده است که چیزی از وقایع چهارم ژوئن نمیداند.
خاطره چهارم ژوئن اما در ذهن هنگکنگ همیشه روشن است. در آن سالهای پس از قتلعام، هنگکنگ هنوز مستعمره بریتانیا بود و از تیغ سانسور چین در امان مانده بود. حتی پس از آنکه بریتانیا استقلال هنگکنگ را در سال ۱۹۹۷ تحویل چین داد، این شهر همچنان از وضعیت نیمهمستقلی بهره میبرد که به مردم اجازه میداد خاطره میدان تیانآنمن را پاس بدارند.
نور شمعها در پارک ویکتوریا اما در سالهای اخیر سوسو هم نزده است.
مقامهای چین مراسم روشن کردن شمع را در سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ با دستمایه قرار دادن محدودیتهای مربوط به همهگیری کوویدـ۱۹ ممنوع کردند. بسیاری از هنگکنگیها بر این باورند که این اقدام دولت چین تنها یک بهانه برای سرکوب نمایش مخالفت عمومی در پی اعتراضات دموکراسیخواهانهای بود که این شهر را در سال ۲۰۱۹، همچون طوفانی درنوردید.
در سال ۲۰۲۰، به رغم نبود برنامهای سازمانیافته برای مراسم روشن کردن شمع، هزاران هنگکنگی در اقدامی اعتراضآمیز همچنان به پارک ویکتوریا رفتند.
سال ۲۰۲۱ اما دولت سه هزار پلیس ضدشورش مستقر کرد تا از گردهمایی «بدون مجوز» مردم جلوگیری به عمل آورد.
شب چهارم ژوئن سال ۲۰۲۱، پارک ویکتوریا برای نخستین بار در طی بیش از ۳۰ سال، سوت و کور ماند.
سلطه سکوت بر چهارم ژوئن ۲۰۲۲
پیش از اینکه پارک ویکتوریا امسال هم تیره و تاریک باقی بماند، بسیاری میگفتند اینکه دولت هنگکنگ بار دیگر با دستمایه قرار دادن همهگیری کوویدـ۱۹ برنامه روشن کردن شمع برای قربانیان تیانآنمن را لغو کند، باور کردنی نخواهد بود اما به نظر میرسد این دقیقا ایده کری لم، رییس اجرایی هنگکنگ بوده باشد.
لم چند روز پیش در پاسخ به این سوال خبرنگاران که آیا مردم امسال اجازه گرد هم آمدن در سالگرد قربانیان تیانآنمن را در پارک ویکتوریا خواهند داشت، در لفافه پاسخ داد که در این صورت، افراد با تبعات قانونی چنین اقدامی روبهرو خواهند شد.
پلیس هنگکنگ روز پنجشنبه ۱۲ خرداد گفت که متوجه شده است برخی افراد، حضور در گردهمایی بدون مجوز در محدوده پارک ویکتوریا را تشویق و تبلیغ میکنند.
مقامات پلیس از عموم مردم خواستند در چنین مراسمی شرکت نکنند و تهدید کردند افرادی که برای حضور در چنین مراسمی تبلیغ کنند، محکوم و زندانی میشوند.
پلیس هنگهنک همچنین تآکید کرد هیچ درخواستی برای برگزاری مراسم یادبود عمومی دریافت نکرده است.
اظهارات پلیس نشان میدهد حمل دستهگل و سیاه پوشیدن نیز ممکن است به عنوان فراخواندن به گردهمایی غیرقانونی تعبیر شود و پیامد قانونی به دنبال داشته باشد.
پلیس گفت افرادی که دیگران را به شرکت در گردهمایی غیرقانونی فرابخوانند، تا پنج سال زندانی خواهند شد.
مقامات پلیس با تشویق به شرکت شهروندان در مراسم یادبود قربانیان در فضای مجازی نیز مخالفت کردند. روز جمعه، سوم ژوئن، مصادف با ۱۳ خرداد نیز با اظهار نگرانی از حضور مردم در گردهمایی بدون مجوز برای انجام فعالیتهای غیرقانونی، اعلام کردند بخشهایی از پارک ویکتوریا را از عصر جمعه، سوم ژوئن، تا بعدازظهر یکشنبه، پنجم ژوئن، بسته خواهد بود.
اسقف کلیسای کاتولیک هنگکنگ نیز با اشاره به قوانین جدید اعلام کرد امسال نخستین سال طی ۳۰ سال گذشته خواهد بود که کلیسا به یاد قربانیان میدان تیانآنمن، مراسمی برگزار نخواهد کرد.
تمامی این محدودیتها از قانون امنیتی چین سرچشمه میگیرند. قانون امنیتی چین از سوی دولت مرکزی به هنگکنگ ابلاغ و از انتهای ژوئن ۲۰۲۰ ، تنها سه هفته پس از آن که هنگکنگیها مخالفتشان را با پکن، با مراسم روشن کردن شمع به یاد قربانیان میدان تیانآنمن نشان دادند، اجرایی شد.
از زمان اجرایی شدن قانون امنیتی در چین، سازماندهندگان مراسم یادبود قربانیان میدان تیانآنمن گاه متفرق و گاه زندانی شدهاند و به آنها اتهاماتی همچون «عامل بیگانه» بودن نسبت داده شده است.
طبق قانون اجرایی چین، هر گونه اقدام به «خرابکاری، تروریسم و همکاری با نیروهای خارجی» مجازات حبس ابد در پی خواهد داشت.
تلاقی سرنوشت تیانآنمن با هنگکنگ
سرنوشت میدان تیانآنمن اما با سرنوشت هنگکنگ از دیرباز گره خورده است.
حتی پیش از آنکه روز قتلعام چهارم ژوئن ۱۹۸۹ از راه برسد، هنگامی که دانشجویان معترض در پکن، میدان تیانآنمن را به پایگاهی برای درخواست اصلاحات دولتی و دموکراسی تبدیل کرده بودند، مردم هنگکنگ در اتحاد با آنان راهپیمایی یا حتی به پایتخت چین سفر کردند تا از آنها حمایت کنند.
هنگامی که دولت کمونیست چین تصمیم گرفت سربازان ارتش آزادیبخش خلق را با تانک و مسلسل به میدان تیانآنمن بفرستد تا جمعیت بستنشین معترض را با اعمال زور متفرق کنند، هنگکنگیها نخستین افرادی بودند که پیشنهاد حمایت و کمک دادند.
دستکم دهها هزار دانشجو از بامداد چهارم ژوئن در میدان تیانآنمن تحصن کرده بودند.
هیچ آمار رسمیای از شمار قربانیان میدان تیانآنمن که اغلب آنان دانشجو بودند وجود ندارد اما بر اساس آمار تخمینی، جان چند صد تا چند هزار معترض در آن روز گرفته شد، بسیاری مجروح شدند و ۱۰ هزار نفر هم در طی تظاهرات و پس از آن دستگیر شدند. دهها معترض بازداشتشده، اعدام شدند.
تصویر مردی که یک روز پس از قتلعام، یکه و تنها، ساک خرید به دست برای مدتی جلوی تانکهای به صف شده در میدان تیانآنمن قد علم کرده و راه آنها را سد کرده است، نماد قیام خونین میدان تیانآنمن و از تصاویر مشهوریست که در مردمک چشم جهان حک شده است. این مرد که بعدها لقب «مرد تانکی»، «شورشی ناشناس» و «معترض ناشناس» به او داده شد، پس از تغییر مسیر تانکها، بار دیگر راه آنها را سد کرد، سپس از تانک جلوی صف بالا رفت و پس از مکالمهای کوتاه با سرنشین تانک، بار دیگر پایین جهید. وقتی تانک دوباره به راه افتاد، مرد بار دیگر جلوی تانک پرید و راه آن را سد کرد.
از معترضانی که از کام مرگ در تیانآنمن گریختند، حدود ۵۰۰ نفر را شبکهای زیرزمینی با نام «عملیات پرنده زرد» نجات داد. این شبکه سازماندهندگان تجمع اعتراضی میدان تیانآنمن و دیگرانی را که در خطر بازداشت بودند، قاچاقی به هنگکنگ برد که در آن زمان هنوز مستعمره بریتانیا بود.
شمع روشن کردن به یاد قربانیان تیانآنمن در هنگکنگ از سال ۱۹۹۰ در پارک ویکتوریا آغاز شد و تا سال ۲۰۱۹، آخرین باری که برگزار شد و بیش از ۱۸۰ هزار تن در آن شرکت کردند، همواره هر چه پرشکوهتر ادامه یافت.
سازمان عفو بینالملل روز شنبه چهارم ژوئن (چهارم خرداد)، از برگزاری مراسم روشن کردن شمع در ۲۰ شهر جهان برای زنده نگه داشتن یاد قربانیان قیام میدان تیانآنمن و ابراز همدلی و عدالتخواهی برای هنگکنگ خبر داد.
پاک کردن حافظه هنگکنگ
پس از برگزار شدن آخرین مراسم شمع افروختن در سال ۲۰۱۹، دولت چین کوشید تا هر نمادی که قتلعام خونین تیانآنمن را به مردم هنگکنگ یادآوری میکند و این شهر را به اعتراض به این کشتار و عزاداری برای جانباختگان آن واقعه میکشاند، حذف کند.
از جمله این اقدامات حذفی، برچیدن مجسمه یادبود قربانیان قیام تیانآنمن به نام «ستون شرم» بود که ۲۰ سال در صحن دانشگاه هنگکنگ قرار داشت و چندین ماه پیش، از محوطه دانشگاه برداشته شد. بسیاری دیگر دانشگاههای هنگکنگ هم نمادهای یادبود این اعتراضات را برداشتهاند.
پکن موزه تیانآنمن در هنگکنگ را نیز بست.
گرچه نمادها و یاد و خاطره تیانآنمن به تدریج از کوچه و خیابان و دانشگاههای هنگکنگ حذف میشود، برخی هنگکنگیها میگویند همچنان از این واقعه سخن خواهند گفت و خاطره قربانیان این میدان را زنده نگاه خواهند داشت.
چو هانگ تونگ، وکیل و فعال دموکراسیخواه هنگکنگی که در سال ۲۰۲۱ دستگیر و به ۱۵ ماه حبس محکوم شد، در دادگاه گفت که از مجازات باکی ندارد و آنچه باید بگوید بر زبان خواهد آورد.
او گفت که حتی اگر شمع افروختن جرمانگاری شود -چه در چهارم ژوئن ۲۰۲۲ یا چهارم ژوئن سالهای آتی- او همچنان از مردم خواهد خواست برای بزرگداشت یاد قربانیان حاضر شوند.
تلاش دولت چین برای از یاد بردن یاد و خاطره قربانیان میدان تیانآنمن واکنشهای عظیم جهانی در پی داشته است که نشان میدهد حتی اگر چین موفق شود تیانآنمن را از خاطره هنگکنگ پاک کند، نمیتواند آن را از حافظه جهان بشوید.