وزیر امور خارجه ترکیه روز جمعه ۲۱ مهر در سفری دو روزه به مصر رفت و به گمانهزنیها درباره میانجیگری کشورش برای آرام کردن منطقه پس از حمله غافلگیرانه حماس به اسرائیل شدت بخشید. آیا رییسجمهوری ترکیه توانایی لازم را برای دعوت طرفین به مصالحه دارد یا این یک ماموریت غیرممکن است؟
خیز رجب طیب اردوغان برای بهبود روابط اسرائیل و حماس در حالی است که او پیشتر تلاشی ناموفق در راستای میانجیگری میان روسیه و اوکراین داشت.
پولیتیکو در گزارشی به جایگاه و اثر ترکیه در تنشهای منطقهای پرداخت و نوشت رییسجمهوری ترکیه از تلاش برای میانجیگری در جنگ اوکراین ناامید شده و پس از کشتار تکاندهنده حماس در اسرائیل، به دنبال فرصتی دیگر برای ایفای نقش صلحطلبانه است.
قدرتهای جهانی از جمله آمریکا و کشورهای خلیج فارس در پشت صحنه به دنبال جلوگیری از گسترش درگیری اسرائیل و حماس هستند. ترکیه هم درگیر دیپلماسی پیچیده خود است.
اردوغان پس از گفتوگو با آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد و ولادیمیر پوتین، رییسجمهوری روسیه اعلام کرد در حال مذاکره با رهبران منطقه در راستای تلاش برای چگونگی مصالحه و پایان جنگ است.
او همچنین با اسحاق هرتزوگ، رییسجمهوری اسرائیل، محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان فلسطین و رهبران مصر، لبنان و قطر صحبت کرد.
تلویزیون دولتی ترکیه شامگاه ۱۹ مهر اعلام کرد این کشور روند مذاکره برای آزادی گروگانهای اسرائیلی را با حماس آغاز کرده است.
ماموریت غیرممکن رجبطیب اردوغان؟
دلایل مختلفی برای جدی گرفتن اقدامات رعدآسای دیپلماتیک از سوی اردوغان وجود دارد.
اردوغان مدتهاست با اقداماتی مانند ایجاد روابط اقتصادی در سراسر منطقه و اعزام نیروهای ترکیه به شمال سوریه، در تلاش است تا نام این کشور را بهعنوان یک قدرت بزرگ در خاورمیانه مطرح کند.
او اخیرا روابط خود را با اسرائیل بهبود بخشیده است؛ مخصوصا با اولین ملاقات حضوری با بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل که ماه گذشته در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک رخ داد.
اما آیا اردوغان واقعا برای انجام وظیفه سخت میانجیگری میان حماس متخاصم و اسرائیل انتقامجو، موقعیت مناسبی دارد؟
بر اساس گزارش پولیتیکو، بسیاری از ناظران معتقدند حمله حماس به اسرائیل هر گونه چشمانداز کوتاهمدت را برای ثبات در منطقه از بین برد.
اردوغان نیز هشدار داد که این جنگ «در یک یا دو هفته» متوقف نخواهد شد.
یکی از مقامات بلندپایه ترکیه که خواست نامش فاش نشود به پولیتیکو گفت هر گونه نقش میانجیگری در این مرحله «یک ماموریت غیرممکن» است.
به گفته این مقام، پس از حمله تروریستی حماس که منجر به کشته شدن بیش از هزار نفر شد، احتمالا اسرائیل با هر گونه پیشنهاد برای مصالحه با طرف متخاصم مخالفت خواهد کرد.
در همین مورد سلین ناسی، عضو مدعو در موسسه اروپایی دانشکده اقتصاد لندن در گفتوگو با پولیتیکو به مانع دیگری اشاره کرد که در مسیر برقراری صلح میان طرفین وجود دارد: «همدردی آنکارا با حماس.»
ترکیه حماس را تروریست نمیداند؛ حتی اگر آمریکا و اتحادیه اروپا آن را بهعنوان سازمانی تروریستی معرفی کرده باشند.
ناسی گفت سوابق حزب حاکم عدالت و توسعه و اردوغان در فراهم کردن پناهگاه امن برای رهبران حماس، اعتماد اسرائیل را از بین برده است.
او همچنین مدعی شد آنکارا روابط گرمتری با حماس در غزه، نسبت به گروه فتح و محمود عباس حفظ کرده است که بر سرزمینهای کمتر رادیکالیزه و اشغال شده کرانه باختری تسلط دارند.
ناسی ادامه داد: «در دو دهه گذشته، سیاست حزب عدالت و توسعه و دولت ترکیه، به حماس نزدیکتر شده یا از حماس نسبت به فتح، حمایت بیشتری میکند و همین امر انتقاد اسرائیل و آمریکا را در پی داشته است.»
رابطه ناپایدار ترکیه و اسرائیل
پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲، ترکیه بهطور سنتی روابط سیاسی و نظامی نزدیکی با اسرائیل داشت اما روابط دو کشور در سال ۲۰۱۰ و پس از حمله نظامیان اسرائیلی به کشتی ماوی مرمره قطع شد.
با حمله اسرائیل به این کشتی ترکیهای که قصد شکستن محاصره غزه را داشت، ۱۰ فعال تُرک کشته شدند.
پس از آن حادثه، اردوغان به سیاست ضد اسرائیلی روی آورد و تلآویو را قاتل خواند.
پولیتیکو یادآور شد «آرمان فلسطین» برای ایدئولوژی اسلامگرای اردوغان که زیربنای حکومت دو دههای او در ترکیه است، عزیز شمرده میشود.
با وجود این در سالهای اخیر آنکارا در تلاش برای بهبود روابطش با کشورهای منطقه از جمله اسرائیل بوده است.
قبل از اینکه حماس با حملههای هفته گذشته به اسرائیل منطقه را به سوی بحران سوق دهد، رهبران دو کشور ترکیه و اسرائیل توافق کرده بودند در آینده نزدیک دیدارهای متقابلی ترتیب دهند.
در گزارشها گفته شده بود اردوغان علاقهمند است به مناسبت صدمین سالگرد جمهوری ۲۹ اکتبر ترکیه، در مسجد الاقصی و بیتالمقدس نماز بخواند.
سولی اوزل، تحلیلگر سیاسی کهنهکار دانشگاه کادیر هاس در استانبول خاطرنشان کرد دو کشور منافع مشترکی دارند و برای همین به نظر میرسد نتانیاهو و اردوغان «فراموش کردهاند چقدر از یکدیگر متنفرند». برای مثال هر دو کشور در مناقشه باکو و ایروان، از آذربایجان پشتیبانی کردند.
در جریان جنگ سال ۲۰۲۰ و قبل از تصرف برقآسای اخیر منطقه جداییطلب قرهباغ کوهستانی از سوی آذربایجان نیز هر دو کشور به باکو کمک کردند تا سرزمینهای خود را از جداییطلبان باز پس گیرد.
اوزل در گفتوگو با پولیتیکو افزود: «اشتراک منافع بین دو کشور، همانطور که همکاری مستقیم یا غیرمستقیم آنها در قفقاز نشان میدهد، بر نفرتهای شخصی غلبه میکند.»
به گفته او، از طرف دیگر جمهوری اسلامی رقیب مشترک ترکیه و اسرائیل است؛ اگرچه این دو کشور روشهای متفاوتی برای مقابله با این چالش دارند.
او یادآور شد با افزایش هزینههای انسانی جنگ، اردوغان احتمالا موضع سختتری در قبال اسرائیل اتخاذ خواهد کرد.
رییسجمهوری ترکیه روز ۲۰ مهر به انتقاد از محاصره غزه به دست اسرائیل و تصمیم آمریکا برای اعزام ناو هواپیمابر به آن پرداخت.
او گفت: «ما نمیخواهیم درگیریها به منطقه ما سرایت کند. به جای حمایت کورکورانه از یک طرف، از بازیگران تاثیرگذار میخواهیم تا در جهت کاهش تنشها قدم بردارند.»
اوزل درباره نفوذ احتمالی ترکیه بر حماس، به پولیتیکو گفت حماس با «سیگنالهایی که از تهران میآید» هماهنگ خواهد شد.
به گفته سلین ناسی، اسرائیل خواستار حمایت شفاف بینالمللی در طول بحران کنونیاش است.
او گفت: «اسرائیل میخواهد ببیند متحدان و دشمنانش در کجا ایستادهاند؛ درست مانند دولت جورج بوش پس از حادثه ۱۱ سپتامبر.»
از این منظر، نقش و تاثیر ترکیه برای میانجیگری به این بستگی دارد که آیا اسرائیل دولت اردوغان را متحدی قابل اعتماد میبیند یا خیر؟