زعفران گرانترین ادویه جهان است و ایران بزرگترین تامینکننده آن. بر اساس گزارشها، تغییرات شدید آب و هوایی تولید این محصول ارزشمند را در کشور به نصف کاهش داده است.
فایننشیال تایمز در گزارشی نوشت شهر تربت جام ایران به دارا بودن هکتارها مزرعه رنگارنگ زعفران مشهور است. شرایط این شهر امسال برای یک کشاورز محلی به نام رضا که کیسههای نارنجی و قرمز زعفران را به بازار شلوغ ادویه شهر میبرد، فاجعه بوده است: «خانواده من در این فصل فقط ۹۰۰ کیلو برداشت کردند که نسبت به هزار و ۵۰۰ کیلو برداشت سال گذشته، بسیار کمتر است.»
طلای سرخ صحرا
ایران بیشترین زعفران جهان را تولید میکند. این گیاه به دلیل توانایی رشد در آب و هوای خشک، عطر و طعم غنی و رنگ زندهاش به عنوان «طلای سرخ صحرا» شناخته میشود.
به گفته تولیدکنندگان و بازرگانان، تغییر الگوهای آب و هوا و کمبود آب تاثیر زیادی بر تولید زعفران در ایران گذاشته و منجر به کاهش قابل توجه بازدهی زمینهای کشاورزی شده است. این شرایط، قیمتِ گرانترین ادویه جهان را به بالاترین حد خود رسانده است.
کشاورزان منطقه خراسان که شامل تربت جام هم میشود، گفتهاند محصول امسال کمتر از نصف سال ۲۰۲۲ خواهد بود.
علی شریعتی مقدم، مدیر اجرایی «شرکت نوین زعفران» بهعنوان یکی از تولیدکنندهها و صادرکنندههای پیشرو در این صنعت، گفته است: «پیشبینی میشود کل تولید سال جاری از نزدیک به ۴۰۰ تن در سال گذشته، به حدود ۱۷۰ تن کاهش یابد.»
مجتبی پیام عسگری، مدیر بورس زعفران تربت جام نیز گفته است: «یخبندان زمستان و به دنبال آن خشکی بهار و تابستان که دمای هوا را به ۵۰ درجه سانتیگراد رساند، تاثیر مخربی بر منطقه شمال شرق ایران نزدیک به مرز افغانستان داشت؛ بهطوری که همه دو هزار حلقه چاه سطحی محلی به طور کامل خشک شدند.»
کارشناسان هشدار میدهند چنین تغییرات آب و هوایی شدیدی، رخداد زودگذر نیستند بلکه نتیجه تغییرات الگوهای آب و هوا در سراسر جهان هستند.
محمد درویش، کارشناس محیط زیست در ایران گفت: «ایران از میانگین جهانی به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک [محل کشت زعفران] آسیبپذیرتر است.»
او افزود: «بارندگی در حال کاهش، دما و در نتیجه تبخیر در حال افزایش است.»
در نتیجه این تغییرات، قیمت زعفران ممتاز افزایش یافته و به هزار و ۴۰۰ دلار در هر کیلوگرم در داخل کشور رسیده است که دو برابر قیمت سال گذشته است.
به گفته تامینکنندگان، این مبلغ در خارج از کشور میتواند هزار و ۸۰۰ دلار باشد.
کاربردهای زعفران
استفاده از زعفران یکی از ویژگیهای بارز غذاهای کلاسیک ایرانی است و در انواع دستور پختها از جمله تهچین، خورشتهایی مانند قیمه و دسرهایی از جمله حلوا و شلهزرد استفاده میشود.
برخی میگویند زعفران خواص دارویی برای تقویت خلقوخو، کاهش سطح قند خون و بهبود بینایی، حافظه و سلامت قلب دارد.
فرمانروایان ایران باستان به منظور افزایش مهارتهای جنگآوری سربازان به آنها زعفران میدادند.
در حال حاضر دانشمندان در حال بررسی فواید زعفران در درمان سرطان و افسردگی هستند.
از این ادویه بهعنوان رنگساز در لوازم آرایشی و صنعت عطرسازی نیز استفاده میشود.
قیمت بالای زعفران تا حدودی به دلیل پرزحمت بودن برداشت محصول است بهطوری که برای تولید یک کیلوگرم زعفران به ۱۷۰ هزار گل نیاز است.
گلهای شکننده زعفران، کروکوس ساتیووس (crocus sativus)، در سپیدهدم ماههای اکتبر و نوامبر، قبل از اینکه سه کلاله زرشکی آن با دقت خشک شوند، با دست چیده میشوند.
ارزش زعفران ایران در دهههای اخیر با گسترش کشت و معرفی روشهای جدید فرآوری، افزایش یافته است.
بورس زعفران پس از اعمال استانداردهای کیفیت بینالمللی در سال ۲۰۱۷ راهاندازی شد و بازار آتی زعفران و صندوق سرمایهگذاری آن شروع به کار کردند.
فرهاد سحرخیز، رییس «زعفران سحرخیز» تقریبا یکسوم بازار زعفران ایران را در اختیار دارد و یکی از کسانی است که به راهاندازی این بورس کمک کرد.
به گفته او، شروع کار بورس زعفران باعث جذب تاجران و خریدارانی از بخش خانگی شد که بهطور سنتی در بازارهای طلا و ارز خارجی سرمایهگذاری میکردند.
اکنون بحران در این صنعت در حالی رخ میدهد که جمهوری اسلامی با تورم سرسامآور دست و پنجه نرم میکند و اثرات تحریمهای غرب که به دنبال جاهطلبیهای هستهایاش اعمال شده، اقتصاد را فلج کرده است.
گردانندگان صنعت ادویه از کاهش تقاضا برای زعفران در بازار داخلی که حدود یکچهارم تولید سالانه را تشکیل میدهد بیم دارند؛ زیرا مصرفکنندگان ایرانی در بحبوحه بحران هزینههای زندگی، با تورم بالای ۴۰ درصد دست و پنجه نرم میکنند.
احمد اکبری، یکی از دلالان شهر مشهد که قطب تجارت زعفران است، به فایننشال تایمز گفت: «تقاضای داخلی به شدت کاهش یافته است. ما شاهد کاهش ۵۰ درصدی در فروش هستیم. قدرت خرید مردم کاهش یافته و بسیاری توان خرید زعفران را با قیمت فعلی ندارند.»
غلامرضا میری، رییس اتحادیه صادر کنندگان زعفران خراسان رضوی هم گفت: «تحریمهای آمریکا بر سر برنامه هستهای ایران و متعاقبش محدود کردن دسترسی به سیستم مالی جهانی نیز به تجارت غیرقانونی زعفران دامن زده است.»
میری ادامه داد: «قاچاقچیان، زعفران ایران را با نرخ پایینتری به کشورهای دیگر میفروشند و سپس با تغییر نام تجاری، آن را بهعنوان محصول خود در بازار عرضه میکنند.»
افزایش قیمت زعفران بر صادرات آن از جمله به چین، بزرگترین خریدار زعفران ایران نیز تاثیرگذار بوده است.
خریداران چینی ۴۵ درصد از محصول زعفران ایران را خریداری میکنند. کشورهای عربی، اسپانیا و ایتالیا نیز از مصرفکنندگان بزرگ زعفران ایران هستند.
پیام عسگری از صرافی تربت جام گفت: «بسیاری از دلالان چینی از افزایش قیمت زعفران شوکه و از خرید منصرف شدهاند.»
او افزود: «اگر آنها مجددا تصمیم به خرید بگیرند باید هزینه بیشتری بپردازند چون محصول بسیار کم و انبارها خالی هستند.»
زعفران تنها درصد کمی از کل درآمد حاصل از تولیدات کشاورزی ایران را به خود اختصاص میدهد اما برای حدود ۱۰۰ هزار خانواده ساکن مناطق کویری مانند خراسان، تنها راه تامین مخارج زندگی است.
یکی از فروشندگان محلی گفت معاش خانوادهها به چند کیلو زعفرانی که میکارند وابسته است.
او تاکید کرد که دولت باید از آنان محافظت و حمایت کند.