جمهوری اسلامی سالهاست میگوید مایل به برخورداری از سلاح هستهای نیست اما همزمان و مخصوصا پس از شکست برجام، برنامه هستهای خود را به مرور گسترش داده و به آن سرعت بخشیده است. این موارد موجب نگرانی ناظران جهانی از فاصله اندکی شده است که ایران تا ساخت بمب اتم دارد.
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، روز چهارشنبه پنجم اردیبهشت بر ادامه برنامه هستهای حکومت ایران تاکید کرد و تحریمها را زمینهساز «شکوفایی استعدادها» و بروز «ظرفیتهای داخل کشور» دانست.
او از موضع آمریکا در قبال برنامه هستهای جمهوری اسلامی انتقاد کرد و گفت: «آنها میخواهند با پیشروی قدم به قدم، در نهایت تجهیزات هستهای کشور را - مانند آن کشور شمال آفریقا - جمعآوری و صنعت هستهای ایران را تعطیل کنند.»
به نظر میرسد اشاره خامنهای به تصمیم معمر قذافی، رهبر پیشین لیبی برای کنار گذاشتن برنامه هستهای این کشور در سال ۲۰۰۳ باشد.
حکومت قذافی هشت سال پس از این رویداد، در اکتبر ۲۰۱۱ سقوط کرد و او به دست مخالفانش کشته شد.
خبرگزاری رویترز پیش از این در گزارشی به نگرانیها از برنامه هستهای جمهوری اسلامی تحت تاثیر از بین رفتن تدریجی توافق هستهای (برجام) میان تهران با قدرتهای بزرگ جهان پرداخت.
روز پنجشنبه ۳۰ فرودین یکی از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران گفت که جمهوری اسلامی میتواند «دکترین هستهای» خود را در بحبوحه تهدیدات اسرائیل مورد بازنگری قرار دهد.
مشخص نیست منظور او دقیقا چه بود اما این اصطلاح به کشورهایی اشاره دارد که برخلاف ایران، دارای سلاح هستهای هستند.
رویترز در ادامه به تحلیل موقعیت جمهوری اسلامی در این زمینه پرداخت.
فروپاشی معامله و زمان شکست
توافق هستهای سال ۱۳۹۴ محدودیتهای سختی را برای فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی در ازای لغو تحریمهای بینالمللی علیه تهران وضع کرد و ذخایر اورانیوم غنیشده ایران را کاهش داد.
طبق این توافق، به جمهوری اسلامی اجازه تولید مقدار کمی اورانیوم غنیشده با خلوص ۳/۶۷ درصد داده شد که فاصله زیادی با خلوص ۹۰ درصدی مورد نیاز برای ساخت سلاح اتمی دارد.
در آن زمان ایالاتمتحده اعلام کرد هدف اصلی این توافق، افزایش زمان مورد نیاز جمهوری اسلامی برای تولید مواد شکافتپذیر کافی برای بمب هستهای به «دستکم یک سال» است.
در سال ۲۰۱۸ (برابر با ۱۳۹۷) دونالد ترامپ، رییسجمهوری وقت آمریکا از این توافق خارج شد و با اعمال تحریمهای جدید، فروش نفت ایران را کاهش و اقتصادش را تحت تاثیر قرار داد.
سال ۱۳۹۸ جمهوری اسلامی شروع به نقض محدودیتهای مربوط به فعالیتهای هستهای خود کرد و پا را بسیار فراتر از آن گذاشت.
اکنون جمهوری اسلامی تمام محدودیتهای اصلی توافق برجام را زیر پا گذاشته است؛ محدودیتهایی در زمینه میزان ذخیرهسازی اورانیوم غنیشده یا اینکه کجا، با چه ماشینهایی و تا چه حد میتواند اورانیوم را غنیسازی کرد.
بر اساس آخرین گزارش سه ماهه آژانس بینالمللی انرژی اتمی که تاسیسات غنیسازی اورانیوم ایران را بازرسی میکند، میزان ذخایر اورانیوم غنیسازی شده این کشور در ماه فوریه به ۵/۵ تن رسید؛ در حالی که طبق توافق هستهای، این میزان به ۲۰۲/۸ کیلوگرم محدود میشد.
بر اساس گزارش آژانس بینالمللی انرژی اتمی، جمهوری اسلامی اکنون در حال غنیسازی اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد است و در صورت غنیسازی بیشتر، اورانیوم کافی را برای دو سلاح هستهای در اختیار خواهد داشت.
این بدان معناست که به اصطلاح «زمان گریز هستهای» جمهوری اسلامی نزدیک به صفر و احتمالا بین «چند هفته یا چند روز» است.
این اصطلاح به زمانی اشاره میکند که تهران به منظور تولید اورانیوم با درجه خلوص کافی برای ساخت بمب هستهای نیاز دارد.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی سایتهای غنیسازی اعلامشده از سوی جمهوری اسلامی را بازرسی میکند.
این سایتها شامل تاسیساتی روی زمین، یک تاسیسات بزرگتر زیرزمینی در مجتمع نطنز و دیگری داخل کوهی در فردو میشود.
آژانس در نتیجه توقف اجرای بندهای توافق هستهای از سوی جمهوری اسلامی، دیگر نمیتواند بر تولید و موجودی سانتریفیوژها نظارت کامل داشته باشد و بازرسیهای فوری در این زمینه انجام دهد.
این موضوع گمانهزنیهایی را در مورد این مساله برانگیخته است که آیا جمهوری اسلامی امکان راهاندازی یک سایت غنیسازی مخفی را داشته یا خیر؟
اسلحهسازی
پرسش اساسی دیگر جدای از غنیسازی اورانیوم این است که چقدر طول میکشد تا جمهوری اسلامی بقیه سلاحهای هستهای را تولید کند و آن را به اندازهای کوچک بسازد که بتواند در سامانهای مانند موشکهای بالستیک قرار دهد.
به گفته رویترز، تخمین این امر بسیار دشوارتر است زیرا اطلاعات کافی در مورد میزان دانش جمهوری اسلامی در این زمینه وجود ندارد.
آژانسهای اطلاعاتی آمریکا و آژانس بینالمللی انرژی اتمی بر این باورند که جمهوری اسلامی برنامه تسلیحات هستهای سازمانیافتهای داشت که آن را در سال ۲۰۰۳ متوقف کرد.
آژانس طی گزارشی در سال ۲۰۱۵ دریافت که برنامه تسلیحات هستهای سازمانیافته جمهوری اسلامی روی جنبههای تسلیحاتی تا اواخر سال ۲۰۰۹ ادامه داشته است.
جمهوری اسلامی وجود برنامه تسلیحات هستهای را انکار میکند؛ اگرچه علی خامنهای، خطاب به رهبران جهان گفته است اگر چنین تصمیمی داشت، «آنها نمیتوانستند جلویش را بگیرند».
برآوردها در مورد مدت زمان مورد نیاز جمهوری اسلامی برای تولید تسلیحات هستهای بین چند ماه تا حدود یک سال متغیر است.
اسفند ۱۴۰۱ مارک میلی، افسر ارشد وقت ارتش ایالات متحده به کنگره این کشور اطمینان داد تولید تسلیحات اتمی جمهوری اسلامی چندین ماه به طول خواهد انجامید. هر چند او نگفت این ارزیابی بر چه اساسی صورت گرفته است.
آژانس بینالمللی انرژی اتمی در گزارش سهماهانه خود در فوریه سال جاری اعلام کرد اظهارات علنی مقامهای جمهوری اسلامی در خصوص تواناییهای فنی تهران برای تولید سلاحهای هستهای، تنها نگرانیهای مدیرکل آژانس را درباره صحت و کامل بودن گزارشهای پادمانی حکومت ایران افزایش میدهد.
دیپلماتها گفتند که این اظهارات شامل مصاحبه تلویزیونی علی اکبر صالحی، رییس پیشین سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی است.
صالحی در این گفتوگو، تولید سلاح هستهای را به ساخت خودرو تشبیه کرده و گفت ایران میداند چگونه قطعات مورد نیاز را بسازد.