ظریف استعفا داد یا برکنار شد؟ این سوالی است که هم‌زمان با اعلام کابینه پیشنهادی پزشکیان مطرح شده است. با توجه به توضیحات ظریف و قانون ممنوعیت انتصاب مقامات با تابعیت مضاعف، به نظر می‌رسد او ناچار شد برود. حامیان ظریف، این ناچاری را به حساب انتقاد و اعتراض به پزشکیان گذاشته‌اند.
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت حسن روحانی و عنصر نزدیک به مسعود پزشکیان در جریان تبلیغات انتخابات و انتخاب اعضای کابینه، روز دوشنبه ۲۲ مرداد در حساب شبکه ایکس (توییتر سابق) خود توضیحات جدیدی درباره کنار رفتنش منتشر کرد.
او در این نوشته ضمن تاکید بر ادامه حمایت از پزشکیان، شرحی درباره خود و خانواده‌اش ارائه داد.
ظریف گفت: «به‌رغم تولد فرزندانم حدود ۴۰ سال قبل و در دوران تحصیل (و نه ماموریت) در آمریکا و قوانین خاک‌محور آمریکا برای تابعیت قهری، به لطف خدا بنده، همسر و فرزندانم ساکن ایران عزیز هستیم و یک متر مسکن در خارج از ایران در تملک یا حتی اجاره خود نداریم.»
چهره کلیدی ستاد انتخابات پزشکیان البته تاکید کرد: «هیچ نهاد نظارتی‌ای مخالفتی با معاونت بنده [در دولت پزشکیان] اعلام نکرده است.»
ماجرای کابینه چیست؟
بیش از ۱۰ روز قبل، ۱۱ مرداد ۱۴۰۳، پزشکیان با حکمی، ظریف را به سمت معاون راهبردی رییس‌جمهوری منصوب کرد.
پیش از آن نیز پزشکیان، ظریف را به سمت ریاست شورای راهبری دوره انتقال دولت چهاردهم منصوب کرده بود. شورایی که قرار بود کابینه دولت چهاردهم را بر اساس شیوه‌نامه‌ای پیشنهاد دهد. شیوه‌نامه‌ای ظاهرا جدید که در آن به اقلیت‌ها، زنان و جوانان سهم بیشتری می‌داد.
با وجود این وقتی دیروز، ۲۱ مرداد، محمدباقر قالیباف، رییس مجلس شورای اسلامی، فهرست کابینه پیشنهادی دولت چهاردهم را در صحن علنی مجلس خواند، تمام نقشه‌ها نقش بر آب شد.
بیش از نیمی از وزیران پیشنهادی پزشکیان در دولت‌های ابراهیم رئیسی و روحانی حضور داشته‌اند، متوسط سن کابینه ۶۰ سال است، تنها یک زن در وزرای پیشنهادی به چشم می‌خورد و حتی وزیر اطلاعات دولت رئیسی از سوی پزشکیان برای ادامه تصدی این سمت معرفی شده است.
کابینه پیشنهادی آن‌قدر با شعارهای انتخاباتی فاصله دارد که حتی علی عبدالعلی‌زاده، رفیق قدیمی و رییس ستاد انتخاباتی پزشکیان نیز درباره آن گفته است بیشتر وزرای پیشنهادی را نمی‌شناسد.
ماجرای تابعیت فرزندان چیست؟
ظریف یک پسر و یک دختر دارد.
او سال ۱۳۹۷ در جریان همه‌گیر شدن هشتگی با عنوان «فرزندت کجاست»، گفت: «پسرم لیسانس برق و فوق لیسانس مدیریت بازار دارد و با همسر و دخترش در تهران زندگی می‌کنند. دخترم طراح داخلی است و با همسر و دخترش در تهران زندگی می‌کنند. دامادم فوق لیسانس مدیریت دارد و مدیر یک شرکت خصوصی است. عروسم دکترای نانوتکنولوژی دارد و بیشتر به تربیت فرزندش مشغول است. خدا را شاکرم که فرزندانم به دنبال خاتمه ماموریت من در سازمان ملل متحد، تحصیلاتشان را فورا به اتمام رسانده و بیش از شش سال است که به ایران بازگشته‌اند و همراه خانواده‌هایشان در تهران ساکن و مشغول به کار هستند.»
تابعیت قهری و اکتسابی
پس از انتشار خبر استعفای ظریف، حامیان اصلاح‌طلبان او روی دو کلید‌واژه «تابعیت قهری» و «تابعیت اکتسابی» تاکید کردند. آنان تلویحا به این موضوع اشاره دارند که فرزندان مقامات دولتی که در دوران ماموریت ایشان در خارج کشور به دنیا آمده‌اند، تابعیت قهری کشور دوم را گرفته‌اند و این تابعیت اکتسابی نیست.
حسام‌الدین آشنا، معاون سابق وزارت اطلاعات و از چهره‌های امنیتی در دولت روحانی، در پستی در رسانه اجتماعی ایکس بدون نام بردن از ظریف نوشت: «قانون کشور را از خدمات این افراد در مشاغل بالای دولتی محروم کرد: ۱. سفیران، دانشجویان، ماموران دولتی و کارآفرینانی که در برخی کشورهای خارجی صاحب فرزند شده‌اند. ۲. ایرانیانی که در برخی کشورهای خارجی متولد شده‌اند. این قانون قابل اصلاح است اما آثار سرمایه‌سوز آن قابل جبران نیست.»
بر اساس طرحی با عنوان «ممنوعیت انتخاب یا انتصاب مقامات و مدیران دارای تابعیت مضاعف و مرتبط با کشورهای خارجی» که سال ۱۳۹۹ در مجلس شورای اسلامی ارائه شده، اشخاصی که خود یا خویشاوندان آن‌ها دارای تابعیت مضاعف یا املاکی در خارج کشور باشند، نمی‌توانند در مراکز حساس و سمت‌های بالا مشغول کار شوند.
به نظر می‌رسد ظریف نیز در اشاره به همین قانون گفته است: «بنده، همسر و فرزندانم ساکن ایران عزیز هستیم و یک متر مسکن در خارج از ایران در تملک یا حتی اجاره خود نداریم.»
استاندارد دوگانه
موضوع تابعیت فرزندان مقامات جمهوری اسلامی اولین بار نیست که مطرح می‌شود.
یکی از دلایل اصلی دو بار رد صلاحیت شدن علی لاریجانی برای انتخابات ریاست جمهوری، تابعیت مضاعف فرزند او بوده است.
به نظر می‌رسد در این حوزه، جمهوری اسلامی استانداردی دوگانه دارد: انسیه خزعلی در دولت رئیسی، معاون امور زنان و خانواده رییس‌جمهوری بود. او پیش از دولت رئیسی هم در سمت‌های دیگری حضور داشت. فرزندان خزعلی تابعیت کانادا و آمریکا دارند.
یا محمدهادی زاهدی وفا، سرپرست وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی در دولت رییسی که دو فرزندش در کانادا به دنیا آمده‌اند اما او تاکید داشت که فرزندانش کد تامین اجتماعی کانادا را دریافت نکردند.
با توجه به اشاره‌های حسام‌الدین آشنا و نوشته‌های ظریف که در آن‌ها دقیقا به تابعیت فرزندان و املاک خارج کشور پرداخته شده، به نظر می‌رسد دلیل کنار رفتن ظریف، مخالفت نهادهای نظارتی بوده است.
این موضوع با انتقادها به کابینه پیشنهادی هم‌زمان شده و حالا بخشی از اصلاح‌طلبان در تلاشند استعفای ظریف را به نوعی، اعتراض به رویه کار دولت پزشکیان تعبیر کنند.