در آغاز سال ۲۰۲۴، به نظر می‌رسید جمهوری اسلامی در موقعیت قدرتمندی قرار دارد. هر روز بر توانمندی‌های هسته‌ای حکومت ایران افزوده می‌شد، متحدان منطقه‌ای‌اش از جبهه‌های مختلف به اسرائیل فشار می‌آوردند و شرکای یمنی‌اش، حوثی‌ها، جریان تجارت در دریای سرخ را مختل کرده بودند.
با توجه به شرایط موجود در ابتدای سال ۲۰۲۴، چنین تصور می‌شد که راهبرد علی خامنه‌ای، رهبر ۸۵ ساله جمهوری اسلامی، در گسترش نفوذ خارجی و تحکیم قدرت داخلی به‌خوبی پیش خواهد رفت.
اما این سال تغییرات بزرگی به همراه داشت.
حماس و حزب‌الله لبنان، دو گروه مورد حمایت تهران، در برابر حملات اسرائیل تضعیف شده‌اند. در همین حال، شورشیان اسلام‌گرای مخالف جمهوری اسلامی موفق شدند حکومت خاندان اسد را که از مهم‌ترین متحدان منطقه‌ای تهران به شمار می‌رفت، سرنگون کنند.
کامران متین، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه ساسکس، در گفت‌وگو با پادکست «چشم‌انداز ایران» ایران‌اینترنشنال تاکید کرد ایران اکنون وارد سالی سرنوشت‌ساز شده است.
متین در همین رابطه گفت: «مجموعه این رویدادها شرایط بسیار دشواری را برای جمهوری اسلامی رقم زده، به‌ویژه آنکه با توجه به کهولت سن و وضعیت سلامتی رهبر حکومت، رویارویی با این چالش‌ها پیچیده‌تر از قبل شده است.»
راهبرد منطقه‌ای و بین‌المللی حکومت ایران ارتباط تنگاتنگی با چگونگی مهار اوضاع و تحکیم قدرت در داخل کشور دارد.
بخشی از ساز و کار جمهوری اسلامی این است که مشکلات داخلی را نتیجه تحریم‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای معرفی می‌کند و وعده می‌دهد که سرمایه‌گذاری در برنامه هسته‌ای و تامین مالی گروه‌های نیابتی می‌تواند جایگاه کشور را در منطقه‌ای پرتنش تقویت کند.
متین معتقد است این منطق دیگر کارایی خود را از دست داده و «جذابیت» قدرت منطقه‌ای ایران رو به کاهش است.
بر اساس گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، اندیشکده مستقر در واشینگتن، از ۲۶ دسامبر سال گذشته تا دوم ژانویه سال جاری میلادی (از ششم تا ۱۳ دی‌ماه)، ۵۴ اعتراض ضد حکومتی در ایران برگزار شده است.
این شرایط نشان می‌دهد جمهوری اسلامی اکنون با واقعیت تلخ کاهش قدرت و نفوذ خود رو در رو شده است.
به دنبال توافق یا ساخت بمب اتمی؟
حاکمان ایران اکنون گزینه‌های محدودی در اختیار دارند. آن‌ها به‌صورت هم‌زمان با بحران شدید اقتصادی، سقوط کم‌سابقه ارزش ریال، بحران انرژی که به اعتراضات مردمی دامن زده و از دست رفتن قدرت منطقه‌ای خود دست و پنجه نرم می‌کنند، قدرتی که پیش از این دشمنان را به عقب‌نشینی وا می‌داشت.
آن‌ها اکنون بر سر دوراهی قرار دارند؛ یا باید برای دستیابی به سلاح هسته‌ای بکوشند تا امنیت خود را تضمین کنند یا باید در برابر دونالد ترامپ کوتاه بیایند و هویت «ضد امپریالیستی» خود را به خطر بیندازند.
انتخاب تهران از میان این گزینه‌ها احتمالا به رویکرد ترامپ در قبال جمهوری اسلامی بستگی خواهد داشت، حکومتی که به گفته سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا، برای ترور او برنامه‌ریزی کرده بود.
ترامپ که دولت آتی خود را با مخالفان تندروی جمهوری اسلامی شکل داده، پیش‌تر در واکنش به طرح تهران برای ترورش، ایران را به نابودی کامل تهدید کرده بود.
دست‌کم انتظار می‌رود ترامپ با بازگشت به کاخ سفید، سیاست فشار حداکثری را با شدت بیشتری از سر بگیرد و با اعمال تحریم‌های اقتصادی گسترده‌تر، فشار مضاعفی بر اقتصاد بحران‌زده و حاکمان ایران وارد کند.
متین با اشاره به شرایط کنونی جمهوری اسلامی گفت: «مشخص نیست ایران چگونه می‌تواند از موضع قدرت با آمریکا و قدرت‌های غربی مذاکره کند و امتیازی از آن‌ها بگیرد.»
مقام‌های جمهوری اسلامی و رسانه‌های وابسته به حکومت با اشتیاق بیشتری درباره گفت‌وگو با ترامپ صحبت می‌کنند و از شعارهای پیشین خود درباره «مقاومت» و «رویارویی» فاصله می‌گیرند.
متین معتقد است این تغییر رویکرد می‌تواند نشانه‌ای از ترس در میان حاکمان و درک آن‌ها از موقعیت تضعیف‌شده و شکننده‌شان باشد.
خامنه‌ای ماه گذشته پس از سقوط حکومت اسد در سخنرانی خود برای جمعیتی اندوهگین، اسرائیل و ایالات متحده را مسئول ناتوانی جمهوری اسلامی در کمک به نجات این متحد دیرینه‌اش دانست.
متین در تحلیل این سخنرانی که در آن خبری از لحن همیشگی رهبر جمهوری اسلامی نبود، افزود: «خامنه‌ای عملا این ناتوانی را پذیرفت و گفت که آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها تمام راه‌ها را بسته بودند.»
حوثی‌ها، آخرین بازمانده «محور مقاومت»
ضعف و آسیب‌پذیری کنونی جمهوری اسلامی، فرصتی بی‌سابقه برای آمریکا فراهم کرده تا تهران را با یک انتخاب دشوار روبه‌رو کند؛ یا باید دست از حمایت از متحدان منطقه‌ای‌اش بردارد یا خطر رویارویی نظامی را به جان بخرد.
متین درباره این تغییر موازنه خاطرنشان کرد: «با توجه به اینکه اسرائیل عملا نیروهای نیابتی ایران را خنثی کرده، ترامپ تمایل بیشتری برای رویارویی با ایران دارد.»
حوثی‌های یمن که اکنون آخرین متحد نظامی قدرتمند جمهوری اسلامی در منطقه محسوب می‌شوند، احتمالا اولین هدف فشارهای آمریکا خواهند بود.
این گروه که از حمایت تسلیحاتی و مالی تهران برخوردار است، از آغاز جنگ غزه تاکنون با موشک و پهپاد حملات پیوسته‌ای را علیه اسرائیل انجام داده و اقدامات خود را نشانه‌ای از همبستگی با فلسطینیان می‌داند.
بر اساس آمار مرکز پایش حملات دریایی موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک، حوثی‌ها از نوامبر ۲۰۲۳ تا امروز، ۱۰۶ حمله تایید شده علیه کشتی‌های تجاری در منطقه انجام داده‌اند.
متین در مصاحبه با ایران‌اینترنشنال به وضعیت این گروه مورد حمایت جمهوری اسلامی پرداخت و گفت اسرائیل و ائتلاف به رهبری آمریکا اخیرا حملات خود علیه حوثی‌ها را تشدید کرده‌اند.
با توجه به تضعیف موقعیت حکومت ایران احتمال دارد حوثی‌ها نیز به‌تدریج مجبور به عقب‌نشینی شوند. به نظر می‌رسد توقف ارسال تسلیحات پیشرفته جمهوری اسلامی به حوثی‌ها، یکی از محورهای اصلی مذاکرات آینده میان تهران و واشینگتن باشد.
دور شدن روسیه از جمهوری اسلامی، پیامد غیرمستقیم پیروزی ترامپ
بازگشت ترامپ به کاخ سفید خبر بد دیگری برای جمهوری اسلامی به همراه دارد که شاید در نگاه اول چندان آشکار نباشد.
با توجه به اینکه پایان دادن به جنگ اوکراین یکی از وعده‌های انتخاباتی اصلی ترامپ بوده، چنانچه او در این مسیر موفق شود، جمهوری اسلامی یکی از مهم‌ترین اهرم‌های نفوذش بر روسیه را از دست خواهد داد، شراکتی راهبردی که تا امروز به تهران امکان می‌داد خود را به‌عنوان قدرتی جهانی مطرح کند.
این موضوع می‌تواند ضربه‌ای کاری به موقعیت حکومت ایران وارد کند.
متین در همین رابطه گفت: «به احتمال زیاد روسیه روابط خود را با غرب و به‌ویژه آمریکا بازسازی خواهد کرد. این بدان معنا است که روسیه دیگر نیازی به پاسخ‌گویی به درخواست‌های ایران در ازای تامین پهپاد و سایر تسلیحات برای استفاده در اوکراین نخواهد داشت.»
وزارت امور خارجه اوکراین در اوایل سپتامبر ۲۰۲۴ اعلام کرد روسیه از سال ۲۰۲۲، هشت هزار و ۶۰ پهپاد شاهد ساخت ایران را به سوی اوکراین شلیک کرده است.
سوریه که پیش‌تر یک کشور تحت نفوذ حکومت ایران به شمار می‌رفت، یکی دیگر از عوامل پیونددهنده مسکو و تهران بود.
متین به ایران اینترنشنال گفت: «هر دو کشور در حمایت از رژیم اسد مشارکت داشتند. اکنون هیچ‌کدام در آنجا حضور ندارند. آنچه واقعا ایران و روسیه را به هم پیوند می‌دهد، تنش گسترده‌ای است که هر یک از این کشورها با غرب و آمریکا دارند.»
به نظر می‌رسد با کاهش نفوذ جمهوری اسلامی، ناآرامی‌های داخلی و شکست متحدان در سراسر منطقه، سال ۲۰۲۵ سالی تعیین‌کننده برای حکومت ایران خواهد بود.